एकादशी चे आध्यात्मिक रहस्य :-
उद्या रविवार दि. 10 जुलै रोजी आषाढी ( देवशयनी) एकादशी आहे . संपूर्ण भारत वर्षात या दिवशी उपवास करुन भगवंताचे नाम स्मरण केले जाते .
या निमित्ताने थोडे एकादशी पाठीमागील आध्यात्मिक रहस्य समजून घेण्याचा प्रयत्न करुया .
चंद्राच्या रोजच्या गती मुळे रोज एक तिथी येते .
प्रत्येक महिन्यात दोन पक्ष व प्रत्येक पक्षात 15 तिथी येत असतात .
त्यापैकी 11 व्या तिथीला एकादशी म्हटली जाते . एकादश म्हणजे 11 .
महिन्यातून दोन वेळा एकादशी तिथी येते .
कृष्ण पक्ष एकादशी व शुक्ल पक्ष एकादशी .
मनुष्य शरीरात मन ,शरीर व आत्मा असे चेतनेचे तीन प्रमुख स्तर आहेत .
तसेच मनुष्य शरीरात सप्तचक्र आहेत .
सहस्त्रार हे सर्वोच्च चक्र आहे ते सोडून सहा चक्रे उरतात . मूलाधार ,
स्वाधिष्ठान , मणिपूर , अनाहत , विशुद्धी व आज्ञा अशी षटचक्रे आहेत .
मन या चक्रातुन सदैव फिरत असते .
आध्यात्म व ज्योतिष शास्त्रानुसार चंद्र हा मनाचा कारक ग्रह मानला जातो .
पुरुषसूक्तात म्हणूनच म्हटले आहे कि
" चंद्रमा मनसो जात: "
एकादशी च्या दिवशी मन हे आज्ञा चक्र व अनाहत चक्र यात स्थिर रहात असते .
ही दोन्ही चक्रे चंद्राच्या गतीच्या प्रभावखाली असतात . या दोन चक्रात मन स्थिर राहणे स्वाभाविक सोपे असते कारण या दोन चक्रावर चंद्राचा जास्त प्रभाव असतो म्हणून योग व आध्यात्म मार्गावर देवता किंवा गुरु यांचे ध्यान किंवा निर्गुण ध्यान करताना आज्ञा चक्र किंवा अनाहत चक्रावर करतात .
आणि एकादशी च्या दिवशी मन या दोन चक्रावर आपोआप सहजपणे स्थिर होत असते ज्यामुळे ध्यान केंद्रित करणे सोपे जाते .
उपवास म्हणजे लंघन केल्यामुळे शरीरात metabolism कमी होते . अन्न पचन करण्यासाठी शरीराची सर्वात जास्त उर्जा खर्च होत असते . अन्न पचन होण्यासाठी मेंदू आपल्या शरीरातील अन्य अवयवांची सर्व उर्जा पचन संस्था कडे वळवतो . त्यामुळे खुप जास्त पोटभर जेवल्यावर पोट जड झाल्यासारखे होते व आपल्याला झोप आल्यासारखे वाटते कारण खुप जेवल्यामुळे पचन संस्था वर ताण येवुन मेंदू झोपेची आज्ञा देतो व झोपल्यामुळे इतर अवयव शांत होतात व पूर्ण उर्जा पचन संस्था कडे वळवण्यात येते .
तर उपवास केल्यामुळे ही उर्जा पचन संस्था साठी अतिरिक्त खर्च न होता शरीरात सर्व अवयवां साठी समान खर्च केली जाते . त्यामुळे शरीर हे active झालेल्या मनाला support करते आध्यात्मिक उन्नतीसाठी .
एकादशी च्या दिवशी मन हे आज्ञा चक्र व अनाहत चक्रात स्थिर आपोआप होते व त्या दिवशी च्या उपवासामुळे शरीर पण अन्नपचनासाठी अतिरिक्त उर्जा खर्च करत नाही व शरीर शिथिल पडत नाही .त्यामुळे शरीर व मन active mode मधे असल्याने आत्मा active होतो . व आध्यात्मिक उन्नतीसाठी मदत होते . या अवस्थेत जेव्हा आपण काही आध्यात्मिक साधना करतो तेव्हा शरीर मन व आत्मा यांचा balance होवुन आध्यात्मिक उन्नतीसाठी आध्यात्मिक उर्जा तयार होण्याची क्रिया सोपी होते .
शुक्ल पक्षातील एकादशी ला मन आज्ञा चक्रात स्थिर होते तर कृष्ण पक्ष एकादशी ला अनाहत चक्रात स्थिर होते .
त्यामुळे या दोन दिवशी ध्यान धारणा साधना करण्यासाठी मन आपोआप स्थिर व्हायला मदत होते .
पुराणात याविषयी एक कथा सांगितली जाते .
कृत युगात मूर नावाचा राक्षस होवुन गेला ज्याने देव व ऋषी मुनी यांना खुप त्रास दिला . देवराज इंद्र मग भगवान विष्णु यांना शरण गेले . भगवान विष्णु यांनी 1000 वर्ष मूर राक्षसाशी युद्ध केले . युद्ध करताना भगवान विष्णु विश्राम करण्यासाठी बदरिकाश्रमात सिंहावती गुफेत पहुडले . त्यावेळी मूर दैत्य पण त्यांच्या मागे तेथे आला व त्यांना मारण्यासाठी त्याने तलवार उगारली . त्यावेळी भगवान विष्णु यांच्या शरीरातून एक तेजोमयी कुमारी अवतीर्ण झाली जिच्या हातात आयुधे होती . तिने मूर दैत्यास युद्धासाठी आव्हान दिले . हुंकार करुन तिने मूर दैत्यास ठार मारले व क्षणात भस्मसात केले . भगवान विष्णु यामुळे प्रसन्न झाले व त्या देवीस त्यांनी एकादशी हे नाव प्रदान केले . कारण तो 11 वा दिवस किंवा तिथी होती .
आता येथे कथेमागील logic चा विचार करावा ..
सांख्य तंत्रा नुसार आपले शरीर 25 तत्वांनी बनले आहे . पंचविंशति तत्त्व . मूर दैत्य हा त्यांचे प्रतिक आहे . वर्ण मालेत क ट त प यादि अंकशास्त्रा नुसार
मू :- 5 ( प फ ब भ म या क्रमानुसार )
र :- 2 ( य र ल व या क्रमानुसार )
असे अंक प्राप्त होतात .
म्हणजे 2 & 5 = 25
म्हणजे मूर दैत्याचा नाश म्हणजे materialistic worldy matter पासून detachment जे मोक्षाकडे घेवुन जाईल . ( ultimate blissful state )
ही अवस्था प्रात करण्यासाठी जे ज्ञान प्राप्त करावे लागेल त्यासाठी मनावर नियंत्रण अत्यंत आवश्यक आहे कारण मन खुप चंचल आहे ते सहजासहजी ताब्यात येत नाही .
मग त्यासाठी एकादशी चा उपयोग करावा . एकादशी ने च मूर दैत्याचा नाश केला होता . म्हणजे एकादशी च्या दिवशी उपवास करुन आध्यात्मिक साधना केल्यास भवपाश पासुन मुक्त होवुन मोक्षाकडे वाटचाल सोपी होते .
एकादशी देवीने हुंकार करुन मूर दैत्यास ठार केले .
हे " हुं " बीज मंत्र मूलाधार व मणिपूर चक्र जागृती साठी अत्यंत लाभदायक आहे .
तसेच आपण " विठ्ठल विठ्ठल " असे सतत जप करत गेल्यास त्या vibrations चा मणिपूर चक्रावर ( नाभी चक्र ) प्रभाव पडतो . हे अनुभवून पहा .
एकादश म्हणजे 11 . आपले 5 ज्ञानेंद्रिये व 5 कर्मेंद्रिये व मन असे एकूण 11 इंद्रिये झाली . या 11 म्हणजे एकादश इंद्रियां वर ताबा मिळवणे यासाठी एकादशी तिथी सर्वात उत्तम असते .
यादिवशी फलाहार किंवा दूध किंवा सात्विक अल्पोपहार वगैरे घ्यावे .
पृथ्वीवर चंद्राच्या गुरुत्वाकर्षण शक्तीचा प्रभाव पडत असतो . पृथ्वीचा centrifugal force व चंद्राचे गुरुत्वाकर्षण बल ( gravitational force ) त्यामुळे पृथ्वीवर समुद्राला भरती ओहटी येत असते . जेव्हा पृथ्वीवरील समुद्राचे पाणी चंद्राने ओढल्यामुळे चंद्राच्या दिशेने उचंबळते त्याच वेळी चंद्र ही पृथ्वीला आपल्या कडे खेचतो .
पौर्णिमा व अमावास्येला समुद्राला सगळ्यात जास्त भरती येते . त्याच प्रमाणे अष्टमी ला समुद्राला भरती येत असते .
मनुष्य शरीरात पण पाण्याचे प्रमाण आहे त्यावर देखील चंद्राच्या या गुरुत्वाकर्षण चा प्रभाव पडतो . या काळात चंद्र पृथ्वीच्या जास्त जवळ येत असतो .
ज्योतिष व आध्यात्म नुसार चंद्र मनाचा कारक आहे त्यामुळे या काळात भावनिक आंदोलने वाढतात या काळात .चंद्राचा मनावर प्रभाव वाढतो .
आपण जे अन्न खातो ते पूर्ण पणे पचून मेंदू पर्यंत त्याची उर्जा पोहोचायला 3-4 दिवस लागतात . त्यामुळे अमावस्या पौर्णिमा यांच्या 3-4 दिवस आधी म्हणजे एकादशी व अष्टमी च्या 4 दिवस आधी म्हणजे चतुर्थी ला ( संकष्टी चतुर्थी ) जर आपल्या उपवास केला किंवा अल्पाहार सात्विक आहार घेतला तर अन्नाच्या माध्यमातून मेंदू पर्यंत पोहोचणारी अमावस्या पौर्णिमा व अष्टमी ला सुद्धा सात्विक व सकारात्मक राहते .
आध्यात्मिक दृष्टीने पाहता एकादशी ते पंचमी तिथी या काळात चंद्राचा आपल्या पचन संस्था वर जास्त प्रभाव असतो . पचन संस्था बिघडली तर मेंदूच्या कार्यक्षमता वर परिणाम होतो . त्यामुळे विचार प्रक्रिया, निर्णय क्षमता व भावनिकता यावर परिणाम होतो .
त्यामुळे एकादशी ला लंघन उपवास किंवा सात्विक अल्पोपहार घेतल्यास पचन संस्था सुरळीतपणे कार्य करते .आणि मेंदू पण पूर्ण कार्यक्षम होवुन काम करतो .
एकादशी ला पृथ्वीवरील atmospheric pressure हे lowest असते त्यामुळे त्या दिवशी केलेला उपवास हा शरीरातील toxins बाहेर टाकुन cleansing साठी उपयोगी ठरतो . ज्या दिवशी high atmospheric pressure असते त्यादिवशी उपवास केल्यास शरीरास पूरक नसते . त्यामुळे द्वादशीला पारणे सोडून भरपूर खातात . महिन्यातून कमीतकमी दोन वेळा लंघन उपवास केल्यास शरीराची detoxification process ( विषारी पदार्थ बाहेर फेकणे ) सुलभ होते व शरीर निरोगी राहते . सत्त्व रज तम या त्रिगुणापैकी शरीरास सत्त्व गुण जास्त लाभदायी आहे मग ते अन्नाच्या माध्यमातून असेल किंवा विचारांच्या माध्यमातून असेल .
एकादशी ला ब्रह्मांडातील सत्त्व गुण / सात्विक लहरी जास्त प्रमाणात वाढलेल्या असतात .
म्हणून एकादशी ला उपवास करुन किंवा अल्प प्रमाणात सात्विक आहार घेवुन व आध्यात्मिक साधना पूजन मंत्र जप स्तोत्र पाठ नाम स्मरण इ. माध्यमातून या सात्विक लहरी आपण आकर्षित करुन घेतो ज्यामुळे आपली आध्यात्मिक पातळी उंचावते .
स्त्रियांच्या शरीरात जल तत्त्व जास्त प्रमाणात असते व स्त्रियांच्या मासिक पाळी वर ज्योतिष दृष्टीने चंद्राचा प्रभाव असतो म्हणून एका विशिष्ट नक्षत्रावर पाळी परत येत असते दर 27-28 दिवसांनी . त्यामुळे अमावस्या पौर्णिमा अष्टमी ला चंद्राच्या पृथ्वीवरील जल तत्त्वावर जो सूक्ष्म परिणाम होत असतो तो स्त्रियांच्या शरीरावर जास्त होतो . म्हणून स्त्रियां साठी या उपवासाचे महत्त्व जास्त ठरते .
अशा प्रकारे एकादशी ला उपवास किंवा सात्विक अल्पोपहार केल्याने शरीराचे detoxification होते . शरीरातील विषारी द्रव्ये बाहेर फेकली जातात . यामुळे आरोग्य सुधारते व आपोआप निरोगी दीर्घायुष्य प्राप्त होते .
आषाढ महिन्यातील शुक्ल पक्ष एकादशी ला देवशयनी एकादशी म्हणतात . या दिवसापासून चातुर्मास सुरु होतो .
पावसाळ्यात रोगट हवामान असते व पचन संस्था कमजोर होते त्यामुळे या चातुर्मासात व्रत वैकल्ये जास्त असतात जेणेकरून आपली पचन संस्था सुरळीत रहावी . भगवान विष्णु आपल्या शरीरात नाभी चक्रात वास करुन असतात व हे चक्र पचन संस्था शी संबंधित आहे म्हणून चातुर्मासात भगवान विष्णु यांची उपासना जास्त असते .
आणि वर सांगितले तसे " विठ्ठल " हा शब्द भरभर उच्चारत गेला कि मणिपूर चक्रावर प्रभाव पडत जातो म्हणून विठ्ठलाच्या पांडुरंगाच्या भक्तीचे नामस्मरणाचे एकादशी ला जास्त महत्त्व असते .
या काळात सात्विक आहार उपवास यामुळे पचन संस्था सुरळीत राहते व मन पण स्थिर होते . त्यामुळे आध्यात्मिक उन्नती गाठणे सुलभ जाते .
एकादशीला उपवास करावे किंवा ते शक्य नसेल हलका आहार फलाहार घ्यावा . श्रद्धापूर्वक अंत:करणाने भगवान विष्णु यांचे पूजन, पुरुषसूक्त पाठ किंवा स्तोत्र पाठ , विष्णु मंत्र जप , नाम स्मरण, विष्णु सहस्त्रनाम पाठ करावा . " विठ्ठल विठ्ठल " असे सतत नामस्मरण करत रहावे .
इंद्रियां पासुन मन वळवले की ते भौतिक गोष्टी पासुन दूर होते व आध्यात्मिक उर्जा तयार होते . त्यामुळे 10 इंद्रिये व मन असे 11 तत्त्व ईश्वरी साधनेत गुंतवले की आध्यात्मिक उन्नती सुलभ होते . हेच एकादशी चे सार आहे व एकादशी तिथीला मन आज्ञा चक्र व अनाहत चक्रात आपोआप स्थिर होते त्यामुळे एकादशी तिथीचे आध्यात्मिक महत्त्व खूप आहे .
Thus Ekadashi is very important for purification of mind, body and soul . By doing fasting we clean all the toxins from the body . So the body will feel light and energetic and blissful .
ॐ श्री विष्णवे नम:
ॐ श्री विष्णवे नम:
ॐ श्री विष्णवे नम: